Przewodnik po Pustyni Błędowskiej

Grupa entuzjastów – miłośników Pustyni Błędowskiej – na zlecenie Urzędu Gminy Klucze – opracowała „Obłędny Przewodnik” po Pustyni Błędowskiej.

Zapraszamy do zapoznania się z publikacją:

Wstęp
Dzieci, młodzieży, rodzice i nauczyciele. Oddajemy w Wasze ręce książkę, która – mamy wielką nadzieję – zachęci Was nie tylko do  odwiedzenia Pustyni Błędowskiej, ale i  do  eksplorowania jej zakamarków o  różnych porach roku i  dnia (a  może nocy?). Pustynia Błędowska to miejsce niezwykłe. Tę wyjątkowość widzimy już wówczas, kiedy stoimy na wieży widokowej i patrzymy na nią „z lotu ptaka”. Ale dopiero kiedy schodzimy
niżej, kiedy stoimy na piasku, wśród traw i mrowisk, kiedy przyglądamy
się Pustyni z bliska i poznajemy jej bioróżnorodność – dopiero wówczas możemy „poczuć” to miejsce. Jego unikalność i jego siłę. Marzy nam się, aby niniejsza książka pomogła każdej i  każdemu z  Was odkryć to  miejsce dla siebie, osobiście. Aby stało się dla Was ważne, tak jak ważne jest dla nas.
Zdajemy sobie sprawę, że aby osobista więź z  miejscem miała szansę się narodzić – trzeba to miejsce dobrze poznać.
Proponujemy Wam różne sposoby wszechstronnego zgłębiania
tajemnic Pustyni Błędowskiej. Być może z  nich skorzystacie.
Być może będą one dla Was inspiracją do wymyślenia własnych
sposobów. Zachęcamy Was do tego!
Część zdjęć w tej książce jest autorstwa osób, które mieszkają
w najbliższym sąsiedztwie Pustyni i poznały ją w taki właśnie,
bliski sposób. To młodzi uczestnicy i laureaci konkursu fotograficznego
„Błysk Natury”, zorganizowanego przez Gminę Klucze. Gratulujemy Autorom osobistego spojrzenia na Pustynię Błędowską i pięknych zdjęć!

Przyroda Pustyni Błędowskiej
Przyrodnicza wyjątkowość Pustyni Błędowskiej polega przede wszystkim na występowaniu tutaj pięknych, pustynnych form ukształtowanych z piasku przez wiatr oraz na obecności rzadkich muraw napiaskowych.
Jednak w rozdziale dotyczącym przyrody Pustyni Błędowskiej warto najpierw odpowiedzieć sobie na pytanie – czy to miejsce naprawdę jest pustynią? Taką jak gorąca Sahara lub lodowate tereny Antarktydy? Czy jest to  miejsce, gdzie bardzo rzadko zdarzają się opady, panuje susza i  naprawdę nieliczne rośliny i zwierzęta są w stanie żyć na takim obszarze?
Domyślacie się, jak brzmi odpowiedź. Nie, w sensie klimatycznym
Pustynia Błędowska nie jest prawdziwą pustynią, średnie temperatury jakie tutaj panują nie różnią się od tych, jakie odczujcie w  jej sąsiedztwie. Podobnie jest z  opadami. Nazwa Pustynia wzięła się stąd, że teren rzeczywiście pustynię przypomina pod wieloma względami, choć ukształtowany został w taki sposób nie z  powodów klimatycznych ale… historycznych.
Do jej powstania przyczynił się człowiek. 
A jednak – pomimo, że klimat Pustyni Błędowskiej nie jest wyjątkowy, mikroklimat (tzn. czynniki meteorologiczne jakie występują w konkretnym miejscu) – już tak. To dlatego nad Pustynią Błędowską mogły szaleć burze piaskowe, obserwowano zjawisko fatamorgany i wędrujące wydmy.

Dzisiaj również możemy poczuć się w  tym miejscu jak na  prawdziwej pustyni. Kiedy słońce mocno grzeje – piasek nagrzewa się do  takiej temperatury, że  nie sposób stanąć na nim bosą stopą. Oczywiście, że niewiele roślin jest w stanie przetrwać takie skrajne warunki: wysokie przygruntowe temperatury i niedobory wody, która po deszczu albo szybko
wsiąka głęboko w piach albo wyparowuje i jest niedostępna dla korzeni. Jakby tego było mało, rośliny są nieustannie to zasypywane przez piach, to znowu piach jest wywiewany i odsłania ich korzenie. Zaś podczas wietrznej pogody liście i łodygi uderzane są ostrymi drobinkami piasku.
A jednak są rośliny, które rosną na Pustyni i mają się całkiem
dobrze. Część z nich tworzy rzadkie murawy napiaskowe czyli
porastające piasek zbiorowiska roślin, w  których najczęściej
występują gatunki niskich traw (zupełnie inaczej jest na nieskoszonej
łące, gdzie większość roślin w tym traw jest wysokich).
To głównie dla ochrony takich muraw utworzono tutaj Obszar
Natura 2000. Na  Pustyni Błędowskiej występują dwa rodzaje
siedlisk (często wzajemnie się przenikających). Są to:
– wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi (każde cenne
siedlisko ma swoje specjalne oznaczenie zawarte w załączniku
I Dyrektywy Siedliskowej; to siedlisko ma kod 2330) – ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe (siedlisko priorytetowe
– to znaczy wyjątkowo cenne; oznaczone jest kodem 6120). 
Wydmy śródlądowe z  murawami napiaskowymi tworzą się
w  miejscach, gdzie piasek jest bardzo sypki i  duże znaczenie
ma tutaj wiatr. Rośliny w tym miejscu muszą się zmagać z wyjątkową
suszą, wysoką przygruntową temperaturą i  zawiewaniem
czy też odwiewaniem piasku.
W miejscach, gdzie piasek jest już ustabilizowany przez różne
gatunki (m.in. mchów i  porostów) – tworzą się ciepłolubne,
śródlądowe murawy napiaskowe.
Gatunki, które spotkacie na murawach Pustyni Błędowskiej,
to m.in.:

CZERWIEC TRWAŁY, MACIERZANKA PIASKOWA, SZCZOTLICHA SIWA , WILCZOMLECZ SOSNKA, WIERZBA PIASKOWA, STRZĘPLICA SINA 

Na  piaskach Pustyni Błędowskiej, ale i  w  otaczających
ją  laskach spotkacie kilka obcych, inwazyjnych gatunków
drzew i krzewów, np.:

CZEREMCHA AMERYKAŃSKA, WIERZBA OSTROLISTNA

Jeżeli rosną w tym miejscu rośliny – to na pewno żyją również
zwierzęta. Najczęściej możemy spotkać mrówki, budujące
podziemne gniazda. Przy tych mrowiskach często znajdziemy
dołek-pułapkę wykopany przez larwę mrówkolwa pospolitego
i wydmowego. Larwa taka czatuje w pułapce na owada, który
wpadnie do środka. Kiedy ofiara próbuje się wydostać z lejka –
mrówkolew ostrzeliwuje ją ziarenkami piasku. Dorosły
mrówkolew wygląda zupełnie inaczej niż jego
larwa.

Zwierzęta spotykane na Pustyni Błędowskiej: MRÓWKOLEW, BIEDRONKA SIEDMIOKROPKA, SZELINIAK SOSNOWY, TRZYSZCZ PIASKOWY, SZARAŃCZAK,.

 

Z  większych zwierząt – być może uda Wam się na  Pustyni
dostrzec grzebiuszkę ziemną, jaszczurkę zwinkę, sarnę, zająca
albo lisa. Zaś w pobliżu stawów (Zielonego i Czerwonego) lub
w dolinie rzeki Białej Przemszy dodatkowo możecie się natknąć
na padalca zwyczajnego, zaskrońca zwyczajnego, ropuchę szarą,
ropuchę zieloną i żaby (trawną, śmieszkę, jeziorkową i wodną).

O  przyrodzie Pustyni Błędowskiej można napisać jeszcze
mnóstwo ciekawych rzeczy. Mamy jednak nadzieję, że  wiele
z nich odkryjecie Wy sami. W dalszej części książki próbujemy
Wam w tym pomóc.
Na koniec tego rozdziału warto jednak również wspomnieć
o niektórych bardzo ciekawych formach przyrody nieożywionej,
jakie możecie odnaleźć na Pustyni:
– Bruk deflacyjny – okruchy skalne występujące na powierzchni
piasku, tworzone m.in. przez wapienie, kwarce, piaskowce
a nawet skrzemieniałe gąbki jurajskie.
– Ripplemarki (zmarszczki piaszczyste) – nietrwałe, niewysokie
„fale” wyrzeźbione w piasku przez wiatr.
– Pagórki fitogeniczne – piasek gromadzący się wokół przeszkody,
jaką jest roślina (najczęściej są to trawa lub wierzba).
Czasami pagórki takie przyczyniają się do powstania wydm.
Bardzo ciekawą formą piasku, spotykaną czasami na Pustyni,
są  fulguryty. Tworzą się one, kiedy piorun uderzy w  piasek.
Wówczas piasek, pod wpływem wysokiej temperatury, zamienia
się w… szkło! Takie szklane pręty mogą mieć nawet długość 1 m!

Wartości kulturowe Pustyni Błędowskiej
Pustynia Błędowska znana jest przede wszystkim dzięki
swoim unikalnym wartościom przyrodniczym i  krajobrazowym.
Niewiele osób zdaje sobie sprawę z  istnienia jeszcze
jednej, równie ważnej wartości – kulturowej.
Kiedy patrzymy na to miejsce z lotu ptaka – robi ono na nas
wrażenie swoją rozległością. Pomimo, iż  dzisiaj obserwujemy
jedynie niewielki wycinek dawnej Pustyni. Widzimy to,
co zostało ocalone dzięki zabiegom czynnej ochrony przyrody.
Wyobraźmy sobie, jak Pustynia Błędowska wyglądała kiedyś,
przed 100 laty i dawniej. 150 km2
piachu porośniętego gdzieniegdzie
trawami a w późniejszym okresie również młodymi,
cieniutkimi drzewkami czy krzewami. Przy silnych podmuchach
wiatru piach podrywał się do  góry i   sypał ludziom
i zwierzętom w oczy, zasypywał ogródki i domy. W upalne dni
nagrzewał się tak mocno, że  nie sposób było po  nim przejść
bosą stopą (osiągał temperaturę 60°C!). A przecież były to czasy,
kiedy niewiele dzieci miało buty… Za  to  miały obowiązki
inne niż ich dzisiejsi rówieśnicy. Jednym z nich było pędzenie
krów na wilgotne łąki nad Białą Przemszą przepływającą przez
środek Pustyni. Nie można było tego robić wtedy, gdy słońce
znajdowało się wysoko na niebie. Wobec tego trasę trzeba było
pokonywać wcześnie rano i  późnym wieczorem. Najgorzej,
kiedy taka ludzko-zwierzęca grupa została złapana przez burzę… Wówczas nic nie było widać, wicher szalał, piach ciął
boleśnie wszystkie odkryte części ciała i nie pozwalał otworzyć
oczu. Na szczęście krowy znały drogę do domu i niejeden raz
ratowały swoich opiekunów (i siebie) z opresji.
To  tylko jeden z  przykładów na  to, że  Pustynia odgrywała
ważną rolę w  życiu mieszkających tu  ludzi. Bywała uciążliwa,
czasami groźna – ale i  dawała ludziom drewno na  opał,
z korzeni sosen i z wierzb pleciono kosze, w laskach sosnowych
i  zagajnikach brzozowych zbierano grzyby a  na  łąkach nad
Przemszą i na suchych murawach – zioła.
W  tym miejscu trzeba też wspomnieć o  roli, jaką odegrała
Pustynia Błędowska wśród lokalnej społeczności ze  względu
na obecność na  niej wojska. Teren ten co  najmniej od  czasu
pierwszej wojny światowej był traktowany jako poligon. Artyleria,
piechota i lotnictwo ćwiczyło tu celność strzelania a także
wypróbowywano nowe rodzaje broni. Pozostawiło to po sobie
spore ilości niewybuchów i  wraki po  sprzęcie wojskowym
(m.in. po czołgach i samochodach opancerzonych). Zdarzało
się często, że  dzieci zbierały niewybuchy i  bawiły się nimi,
co  czasami kończyło się tragedią. Dorośli z  kolei wykorzystywali
sprzęt żelazny znaleziony wśród pasków do  różnych
gospodarskich potrzeb.

 

Czynna ochrona przyrody
Czy wiecie, że  Pustynię Błędowską możemy podziwiać
w obecnym stanie dzięki działaniom czynnej ochrony przyrody?
Ale od początku.
Ludzie nie zawsze rozumieli, że  Pustynia Błędowska jest
skarbem, o  który należy dbać. Że  jest miejscem unikatowym
w  skali nie tylko Polski ale i  całej Europy. Powodują to  jej
rozmiary, zachodzące tu zjawiska, formy piasku (ripplemarki,
fulguryty, wydmy, stożki fitogeniczne). Wreszcie zbiorowiska
roślinne – murawy napiaskowe i  wydmy z  murawami. Nie
mówiąc już o znaczeniu społecznym i kulturowym tego miejsca.
Dzisiaj może nam się to wydawać dziwne – ale tak właśnie było.
W  Pustyni Błędowskiej widziano jedynie symbol degradującej
przyrodę działalności człowieka. I zgodnie z tym przekonaniem
zaczęto podejmować działania „naprawcze”. Jak już wiecie, Pustynia
Błędowska powstała w wyniku wycięcia i wykarczowania lasu
(oczywiście, to nie jedyna przyczyna – było to możliwe również
dlatego, że  akurat w  tym miejscu zgromadziły się pod ziemią
ogromne zwały piasku polodowcowego, sięgające 80 m). Dlatego
też w  ramach przyrodniczego odnowienia (rewitalizacji) tego
miejsca (ale też po to, aby ustabilizować piaski będące uciążliwością
dla mieszkających w pobliżu ludzi) – w latach 60 i 70 zaczęto
tutaj sadzić drzewa, krzewy i trawy. Posadzono przede wszystkim
sosny, wierzby kaspijskie i wydmuchrzycę piaskową. Poza tym,
w  wielu miejscach na  Pustynię zaczęły wkraczać samosiejki
drzew i  krzewów, jak dzieje się zwykle w  przypadku terenów
otwartych. Na tym właśnie polega sukcesja. W wyniku tych działań i procesów ani się spostrzegliśmy, jak Pustynia Błędowska prawie całkowicie zatraciła swój charakter.
Porosła sosnami, brzozami, osikami, wierzbą kaspijską i  piaskową.
Nie było już tutaj miejsca na przepiękne „zmarszczki”
na  piasku – bo  nie było takich odsłoniętych, piaszczystych
powierzchni. Z tego samego powodu z Pustyni zaczęły zanikać
cenne murawy, rośliny i  owady, dla których rozległe połacie
piachu są niezbędne do przeżycia. Jeszcze kilka lat – i Pustynia
Błędowska byłaby nie do uratowania. 

Na  szczęście w  ostatniej chwili zorientowaliśmy się,
co tracimy. Pustynia Błędowska została objęta ochroną. W 1982
roku włączono ją  do  Parku Krajobrazowego Orlich Gniazd.
W 1995 roku utworzono tutaj użytek ekologiczny zaś w 2004
roku powstał obszar Natura 2000 („Pustynia Błędowska”
PLH120014). Głównym celem ochrony obszaru Natura 2000
jest odtworzenie i zachowanie rzadkich siedlisk: ciepłolubnych,
śródlądowych muraw napiaskowych.
Jednakże – biorąc pod uwagę intensywne zarastanie Pustyni
– nie można było poprzestać na objęciu tego miejsca ochroną.
W  tej sytuacji tzw. bierna ochrona – tzn. powstrzymanie się
od  jakichkolwiek działań na  terenie chronionym – w  konsekwencji
doprowadziłaby w krótkim czasie do zaniku przedmiotu
ochrony. Niezbędne było podjęcia intensywnych (bo  czas
naglił) działań czynnej ochrony.
Gmina Klucze takie działania zaczęła realizować na  południowej
części Pustyni w  2011 roku, dzięki wsparciu finansowemu
Unii Europejskiej oraz NFOŚiGW. Projekt LIFE09
NAT/PL/000259 „Czynna ochrona kompleksu priorytetowych
siedlisk napiaskowych (6120, 2330) w  obszarze Natura 2000
na  Pustyni Błędowskiej” trwał do  końca 2014 roku. W  tym
czasie m.in. usunięto drzewa i  krzewy na  powierzchni 400
ha. Południowa część Pustyni Błędowskiej została uratowana!
Znów możemy cieszyć nasze zmysły potężną powierzchnią odsłoniętego
piachu. Poszerzają swoje panowanie cenne murawy
napiaskowe. Nie znaczy to  jednak, że  ogromna praca, którą
wykonano, pozwala na zaprzestanie działań czynnej ochrony.
Tereny otwarte, jak już wspominaliśmy, z  wielką łatwością
zarastają krzewami i  drzewami. Teraz trzeba pilnować, aby
Pustynia ponownie nie zarosła…

 

Lista rzeczy, których warto doświadczyć, aby poznać Pustynię:

Pustynia Błędowska, jeżeli tylko jej na to pozwolimy,
dostarczy nam niezapomnianych wrażeń. Przygotowaliśmy
dla Was propozycje, które to ułatwiają
– wypróbujcie je! A może Pustynia zainspiruje Was
do  jeszcze innych aktywności? Jesteśmy bardzo
ciekawi…
a.Spędzenie nocy na Pustyni
b.Doświadczenie Pustyni bosymi stopami
c.Znalezienie śladów zwierząt na Pustyni
d.Zakopanie się w piachu po kolana
e.Rozpoznanie 2 gatunków inwazyjnych na Pustyni i 3 gatunków
charakterystycznych dla muraw napiaskowych i wydm
z murawami
f. Usłyszenie pustynnej ciszy
g.Usłyszenie świstu pustynnego wiatru
h.Znalezienie larwy mrówkolwa i dorosłego
mrówkolwa
i. Znalezienie jaszczurki zwinki
j. Zobaczenie powietrza falującego w upale
nad piachem

Obserwacje, badania i eksperymenty
Jednym z  bardzo interesujących sposobów poznawania
Pustyni Błędowskiej jest prowadzenie obserwacji i badań przyrodniczych.
Macie ochotę spróbować? Poniżej przedstawiamy
Wam kilka sposobów, jak takie badania przeprowadzić. Jednak
Pustynia może być źródłem inspiracji dla dużo większej liczby
doświadczeń i  szczegółowych obserwacji. Zachęcamy Was
do ich wymyślania i realizowania, pod jednym wszakże warunkiem
– że podczas nich nie ucierpi przyroda. Że żadne zwierzę,
nawet najmniejsza mrówka, nie zostaną skrzywdzone. Takie
badania, prowadzone z poszanowaniem przyrody – dają dużo
radości i  satysfakcji. Przy okazji szczegółowego poznawania
terenu z  pewnością zaobserwujecie rośliny, zwierzęta, grzyby
i zjawiska, których moglibyście nie dostrzec podczas spacerów!
Jeśli planujecie poznawać Pustynię Błędowską w taki właśnie,
systematyczny sposób – koniecznie załóżcie swoją własną
„Księgę Pustynnych Odkryć” (a może bardziej spodoba Wam
się inna, wasza własna nazwa?). Wówczas nie zginie Wam
żadna z informacji zebranych w terenie! A może uda wam się
stworzyć stronę internetową (lub zakładkę na stronie szkoły),
zawierającą dokumentację obserwacji?

Pustynia Błędowska – królestwo mrówek i mrówkolwów
Wszyscy, którzy choć raz znaleźli się na Pustyni Błędowskiej
szybko zauważają, jakie zwierzęta można tu spotkać najczęściej.
Są małe, niepozorne – a jednak natykamy się na nie i na ich domy
na każdym kroku. Oczywiście – chodzi o mrówki. Jest ich tak dużo,
że zawsze, kiedy zaplanujemy sobie ich obserwacje (oczywiście
poza okresem zimowym) – uda nam się je znaleźć.
Są to niezmiernie interesujące owady, żyjące w społecznościach,
w których każda mrówka ma swoją funkcję i każda
pracuje dla dobra i bezpieczeństwa całego mrowiska. Mrówki
współpracują ze sobą m.in. przy gromadzeniu pożywienia,
budowie i obronie mrowiska przed wrogami, karmieniu królowej,
„opiece” nad jajami i larwami. Aby było to możliwe – wypracowały
skuteczne sposoby porozumiewania się między sobą.

Jesteście ciekawi ich życia?
Znajdźcie miejsce, gdzie mrówki budują
na Pustyni swoje podziemne mrowiska. Wybierzcie
jedno z nich i obserwujcie zachowanie
mrówek. Co robią – czy tylko biegają bez celu,
czy może robią coś konkretnego? Zapewne zobaczycie,
że wiele z nich coś nosi – przypatrzcie
się (najlepiej przez lupkę) – co to jest? Jakich rozmiarów
są rzeczy noszone przez mrówki – czy
są mniejsze czy może zdarzają się większe niż
one same? Czy owady zawsze pracują w pojedynkę,
czy sobie pomagają? A może uda Wam się
dostrzec, w jaki sposób się ze sobą komunikują?
Czy tak samo dużo mrówek jest z każdej strony
wejścia do mrowiska, czy może dostrzegacie
jakąś ścieżkę, którą wiele z nich wędruje? Zapisujcie
każdą z tych informacji w swojej „Księdze
Pustynnych Odkryć”. Podzielcie się z kolegami
swoimi obserwacjami – czy wszyscy macie
podobne czy może odmienne? Podyskutujcie
na ten temat!
Możecie też wykonać rysunek mrówki wraz
z tym, co ona transportowała – w powiększeniu,
ze szczegółami widzianymi przez lupkę. Pokaż-
cie kolegom wasz rysunek – ciekawe, czy zgadną,
co on przedstawia?
Kiedy już przyjrzycie się mrowisku i jego
bezpośredniemu otoczeniu z bliska, delikatnie
wbijcie w jego pobliżu patyk (aby je oznaczyć).
Teraz narysujcie wokół mrowiska kolejne okręgi
w odległości 2 kroków, 3 kroków aż do 5. Obserwujcie
wnętrze każdego kręgu i zapiszcie,
ile znaleźliście w każdym z nich: nowych mrowisk (zmierzcie
odległości między ich środkami), jamek zbudowanych przez
larwy mrówkolwów (zmierzcie odległość między nimi a najbliż-
szymi mrowiskami), ścieżek mrówek. Aby mieć więcej wyników,
możecie te obserwacje powtórzyć dla innych mrowisk (a może
każdy uczestnik wyprawy badawczej wykona takie obserwacje
samodzielnie? Możecie się też dobrać w niewielkie zespoły
badawcze). Czy widzicie jakąś zależność pomiędzy umiejscowieniem pułapek larw mrówkolwów a środkiem mrowisk albo ścieżkami mrówek? A może pomiędzy odległościami sąsiadujących ze sobą mrowisk?
Możecie wykonać prosty eksperyment – podzielcie się z mrówkami
jedzeniem! W pewnej odległości od mrowiska wysypcie
okruszki chleba, ciastek, maleńkie drobinki żółtego sera, kryształ-
ki cukru, kawałeczki żółtka itp. Zobaczcie, jak szybko mrówki się
zorientują, że w pobliżu znalazło się jedzenie. Jak się zachowają?
Czy będą się o tym nawzajem informować? Czy może będą
ze sobą walczyć o pokarm? Które jedzenie będzie dla nich najbardziej
atrakcyjne? Jak szybko jego drobimy znajdą się w mrowisku?
Po powrocie do domu lub szkoły – możecie wykonać rysunek
inspirowany mrówkami i mrówkolwami w waszej „Księdze Pustynnych
Odkryć”.
Czy Pustynia wciąż zarasta?
Tereny otwarte, takie jak Pustynia Błędowska, bardzo szybko
zarastają drzewami i krzewami (tzn. podlegają sukcesji ekologicznej).
Jak szybko się to odbywa?
Sprawdźcie!
Cała południowa część Pustyni
została pozbawiona drzew i krzewów
wlatach 2011-2014, wramach projektu
czynnej ochrony przyrody. Wszystkie
drzewa i krzewy, które dzisiaj spotykamy
na Pustyni – pojawiły się po tym
okresie. Czy jest ich dużo? Czy można
zaobserwować jakąś zależność pomiędzy
liczbą drzew (zarówno siewek
jak i dorosłych) a odległością od ściany
lasu otaczającego Pustynię? Czy też
pomiędzy liczbą drzew a pokryciem
powierzchni piasku przez trawy i inne
rośliny zielne? Jakich gatunków drzew
i krzewów jest najwięcej a jakich najmniej?
Amoże któreś z tych budujących
sąsiednie laski w ogóle nie wkraczają
na Pustynię? Czy znajdujecie więcej
siewek czy drzew nieco starszych?

Aby odpowiedzieć na te pytania (a może macie jeszcze inne?),
proponujemy Wam następujący sposób badań:
Rozwińcie 50 metrową taśmę mierniczą. Początek niech znajduje
się w lesie otaczającym Pustynię, w odległości 4 metrów
od ściany lasu, zaś koniec – na Pustyni. Odmierzcie po 1 metrze
na prawo i na lewo od taśmy i 2 pierwsze metry wzdłuż taśmy.
Otrzymacie kwadrat o powierzchni 2 x 2 m. Na tym kwadracie
policzcie wszystkie drzewa i krzewy, z zaznaczeniem gatunku
oraz fazy rozwoju (tzn. ile na tej powierzchni znajduje się dorosłych
a ile siewek sosen, ile brzóz itd.). Następnie idźcie do ściany
lasu (do początku otwartego terenu Pustyni). Od ściany lasu
wyznaczcie 4 m wzdłuż taśmy i po 2 m na prawo i 2 m na lewo
od taśmy. Otrzymacie kwadrat o powierzchni 4 x 4 m. W tym
kwadracie znowu policzcie wszystkie drzewa i krzewy, z zaznaczeniem
gatunku. Możecie też oszacować, jaką powierzchnię
tego kwadratu zajmują rośliny zielne. Następnie idźcie wzdłuż
taśmy i po pokonaniu 5 m wyznaczcie w podobny sposób
kwadrat 4 x 4 m i policzcie wszystkie drzewa i krzewy, oszacujcie
pokrycie roślin zielnych. Jeśli macie ochotę – co 5 metrów wyznaczcie
jeszcze kilka podobnych kwadratów (im więcej – tym
bardziej szczegółowe informacje uzyskacie).
W szkole lub w domu w przejrzysty sposób przepiszcie notatki
z obserwacji terenowych i… spróbujcie odpowiedzieć na powyż-
sze pytania!
Ważna informacja! W ramach ochrony Pustyni Błędowskiej
Gmina Klucze prowadzi doraźne odkrzaczanie miejsc najbardziej
zagrożonych zarośnięciem. Przed wykonaniem badań warto
upewnić się w Pustynnym Centrum Informacji, czy wybrana
przez Was powierzchnia nie była niedawno poddana takiemu zabiegowi.
To oczywiście nie wyklucza takiej powierzchni z badań!

Bioróżnorodność muraw Pustyni Błędowskiej
Ilekroć odwiedzamy Pustynię Błędowską i wędrujmy wśród
jej muraw, zaskakuje nas, jak wiele nowych roślin i zwierząt odkrywamy!
Proponujemy Wam zatem dokonywanie podobnych
odkryć! Abyście mieli pewność, że znajdujecie się
na siedlisku murawy (mozaiki ciepłolubnej,
śródlądowej murawy napiaskowej i wydmy
śródlądowej z murawami napiaskowymi) –
warto poszukać na początek którejś z roślin
typowych dla tych siedlisk (zostały one
wymienione w rozdziale „Przyroda Pustyni
Błędowskiej”). Jeśli już znajdziecie i rozpoznacie
taką roślinę – wyznaczcie wokół
niej okrąg o promieniu 3 m. Jak to zrobić? Jedna osoba staje przy
wybranej przez Was roślinie. Trzyma początek taśmy mierniczej
lub sznurka o odmierzonej długości 3 m. Druga osoba trzyma
koniec taśmy lub sznurka. Okrąża osobę stojącą przy roślinie
pilnując, aby sznurek lub taśma były wciąż maksymalnie napięte.
Pozostałe osoby zaznaczają okrąg kamieniami, patykami, szyszkami
lub piaskiem (to zależy, co znajduje się w najbliższej okolicy).
W ten sposób wyznaczyliście Waszą powierzchnię badawczą.
A teraz przyjrzyjcie się jak najdokładniej (tak, łącznie z chodzeniem
na kolanach i przyglądaniu się piaskowi i spodniej stronie
liści roślin przez lupkę!) wnętrzu okręgu. Wynotujcie, jakie rosną
tu rośliny. Może nie wszystkie znacie? Zróbcie im zdjęcia, w szkole
lub w domu będzie czas na znalezienie ich nazwy. Możecie
również notować, ile osobników każdej rośliny (zielnej, drzewa
lub krzewu) znajduje się w okręgu. Jeżeli piasek porastają mszaki
– spróbujcie oszacować, jaki procent powierzchni zajmują.
Spróbujcie też zaobserwować zwierzęta – owady, pająki
a może nawet dostrzeżecie jaszczurkę zwinkę? Pamiętajcie
o tym, że owady i pająki mogą występować w różnym stadium
rozwoju, niekoniecznie jako osobniki dojrzałe!
W taki sposób na pewno wiele dowiesz się o bioróżnorodności
Pustyni Błędowskiej!

Jak radzi sobie na Pustyni „lubiąca piasek” szczotlicha siwa?
Trudno jest żyć na Pustyni. Wszędzie mnóstwo piasku, który
bywa bardzo gorący a w dodatku, podczas wietrznej pogody jest
w stanie zasypać całą roślinę. Nie mówiąc już o tym, że piasek
nie zatrzymuje zbyt dużo wody, która przecież jest niezbędna
40
do przeżycia… Mimo to, jakieś rośliny tutaj rosną! Nazywamy
je nawet „psammofilnymi”, tzn. lubiącymi piasek. Ciekawi Was,
jak radzą sobie z tymi trudnościami?
Mają na to przeróżne sposoby. Przyjrzyjmy się bliżej tym, które
stosuje szczotlicha siwa. Jest to jedna z najczęściej spotykanych
na Pustyni traw. Potraficie ją rozpoznać?
Jeśli już znaleźliście kępkę trawy, spróbujcie ją wykopać wraz
z korzeniami, bardzo, bardzo delikatnie – tak, aby nie uszkodzić
ani nadziemnych, ani podziemnych części rośliny. Kiedy już
ją całą wykopiecie – przypatrzcie się jej. Czy większa jest jej część
nadziemna, czy podziemna? Zmierzcie długość i szerokość jednej
i drugiej i porównajcie je ze sobą. Jak wygląda system korzeniowy
trawy, czy jest to jeden główny korzeń, od którego wyrastają
dużo drobniejsze korzenie boczne (tzw. system palowy)? Czy
może szczotlicha ma system korzeniowy wiązkowy (tzn. że nie
ma jednego wyraźnego korzenia głównego, tylko wiele korzeni
o mniej więcej podobnej wielkości, od których wyrastają liczne
mniejsze korzenie boczne)?
A może uda Wam się odtworzyć z wyglądu rośliny jej historię?
Może Wam w tym pomóc kilka informacji dotyczących sposobów,
z jakich korzysta ona aby przetrwać na Pustyni.
Kiedy wieją silne wiatry i szczotlicha zostaje mocno przysypana
piachem – nie może prowadzić procesu fotosyntezy
i wytwarzać dla siebie pokarmu (cukrów). Dlatego jak najszybciej
musi wydostać się na powierzchnię. Wówczas zasypane źdźbła
rozgałęziają się i te odgałęzienia wyrastają ponad powierzchnię
piasku. Równie dużym problemem (choć na czym innym
polegającym) jak zawianie jest dla rośliny odwianie. Wtedy jest
ona w stanie utrzymać się na systemie
korzeniowym wystającym ponad powierzchnię
piasku. Pomiędzy korzeniami
wyniesionymi ponad powierzchnię znajduje
się gleba, z której korzysta roślina w takim
trudnym momencie. Jeżeli taka „kolumna”
z korzeni jest coraz bardziej odsłaniana
z piasku – w końcu się przewraca i bywa,
że wiatr toczy ją po piachu aż znajdzie się
w jakimś zacisznym miejscu, gdzie może
się na powrót zakorzenić.

Czy trawa, którą obserwujecie, wykształciła podobną kolumienkę
z korzeni, wypełnioną glebą? Czy znaleźliście w części
podziemnej trawy obumarłe źdźbła, zasypane kiedyś piaskiem?
Narysujcie trawę w Waszej „Księdze Pustynnych Odkryć”.
A może opiszecie historię jej życia?
Na koniec – zakopcie delikatnie szczotlichę w miejscu,
w którym rosła.

Zabawy na wyprawy
Pustynia Błędowska jest wymarzonym celem wypraw! Wystarczy,
że zabierzcie ze sobą do plecaków koce piknikowe lub karimaty,
kanapki, coś do picia – i jesteście gotowi! Oczywiście, ważny jest
strój terenowy, dostosowany do pogody – wygodne buty, w czasie
słonecznej pogody – nakrycie głowy zaś przy pogodzie deszczowej
lub kiedy niebo jest zachmurzone i może spaść deszcz – nieprzemakalna
kurtka. Możecie też spakować plandekę (bez problemu
kupicie ją w marketach budowlanych) i sznurek. Zrobicie z nich
wspólnie schronienie w lasku otaczającym Pustynię.
Na pewno będziecie mieć mnóstwo swoich własnych pomysłów,
co robić w czasie wyprawy. Przede wszystkim – będziecie
odkrywać! Nieznane miejsca, rośliny i zwierzęta. Jeżeli zabierzecie
lupki – będziecie mogli wyszukiwać maleńkich
zwierząt i roślin (lub obserwować ich jeszcze mniejsze
szczegóły). Lornetka pozwoli Wam być może
wypatrzeć większe zwierzęta – sarny, zające, ptaki.
Kiedy wrócicie do  domu, do  szkoły lub przedszkola
– możecie swoje obserwacje i  przygody
zapisać i narysować w Waszej „Księdze Pustynnych
Odkryć”.

My też mamy dla Was kilka propozycji:

Złocista pocztówka
Materiały: kartoniki wielkości pocztówki, klej w sztyfcie,
pędzelek, suchy piasek
Wykonanie: dzieci rysują klejem (sztyftem lub pę-
dzelkiem) obrazek na kartoniku. Następnie posypują
obrazek piaskiem. Powstaje piękna kompozycja!
Wiek: 3-12 lat

Wisiorek z gliny
Materiały: glina samoutwardzalna, naturalne
elementy (listki, nasiona itp.), sznurek, patyczek
Wykonanie: z gliny samoutwardzalnej dzieci
robią kuleczkę, którą następnie rozpłaszczają
w kształt koła. Blisko krawędzi patyczkiem
robią dziurkę (na przeciągnięcie sznurka), zaś
w środku robią odcisk części rośliny. Kiedy
glina stwardnieje – przewlekają sznurek przez
dziurkę. Wisiorek gotowy! Może zawsze towarzyszyć
dzieciom w czasie wypraw na Pustynię.
Wiek: 5-12 lat
Pustynne mapy
Materiały: podkładki formatu A4, kartki w kratkę formatu A4,
ołówki, gumki, temperówki
Wykonanie: Dzielimy grupę dzieci na 3-4 osobowe zespoły
(wówczas mamy pewność, że wszystkie osoby będą zaangażowane
wzadanie). Każdej grupie rozdajemy: podkładkę, 2 kartki papieru,
ołówek, gumkę i temperówkę. Prosimy, aby każda grupa wymyśliła
zagadkę lub zadanie dla innej grupy (najlepiej przyrodnicze i najlepiej
– związane z Pustynią Błędowską) i zapisała je na kartce.
Następnie grupy rozchodzą się w różne strony (w zasięgu wzroku
dorosłego) i mają za zadanie schować zapisaną kartkę (zakopać
w piasku, schować pod korzeniem, wśród roślin itp.) oraz narysować
mapę jak do niej dojść. W zależności od wieku dzieci – możemy
poprosić, aby na mapie znalazły się nazwy np. dwóch gatunków
roślin zielnych albo drzew, ślady zwierzęcia, mrowisko, lejek larwy
mrówkolwa itp. Po około 20 minutach grupy spotykają się, wymieniają
mapkami – i wyruszają na poszukiwania „skarbu”.
Wiek: 9-15 lat
Pustynny land art
Materiały: różne naturalne elementy znalezione
na Pustyni (szyszki, kamienie, patyczki,
korzenie itp.). Nie wyrywamy żyjących roślin!
Wykonanie: Układamy wspólnie (lub każdy
indywidualnie) małe dzieło sztuki na piasku,
korzystając z tego, co znajdziemy w najbliż-
fot. Miłosz Cholewa 43
szej okolicy. Dzieło może być przestrzenne. Możemy wykorzystać
rośliny i układać dzieło sztuki wokół nich.
Inną wersją tego ćwiczenia jest płytkie wykopanie w piasku
jakiegoś kształtu – np. gwiazdy, koła, dłoni – i wypełnienie
go elementami znalezionymi na Pustyni (szyszkami, kamykami,
patyczkami).
Wiek: 4-15 lat

Pustynia Błędowska w domu, przedszkolu lub w szkole
Materiały: szklany pojemnik (szklanka,
wazon, misa itp.), piasek, wiaderko, łopatka
Wykonanie: w czasie jednej z wypraw
wykopujemy z Pustyni młodziutką trawę.
Kopiemy głęboko, aby nie uszkodzić jej
systemu korzeniowego (przy okazji dzieci
mają możliwość jego obserwacji). Przekładamy
roślinę wraz z większą ilością
piasku (zabranego w miejscu, gdzie rosła)
do wiaderka. W domu/przedszkolu/szkole
nasypujemy piasku do szklanego pojemnika i delikatnie przekładamy
trawę. Zasypujemy piaskiem jej system korzeniowy i podlewamy
niewielką ilością wody. Trawa w pojemniku przypomina
nam o Pustyni w dniach, kiedy jej nie odwiedzamy. Aby uprawa
miała większe szanse na przeżycie spróbujcie się dowiedzieć,
jaki gatunek trawy posadziliście i poszukajcie informacji o jej
wymaganiach. A może uda Wam się stworzyć kompozycję kilku
gatunków traw?
Wiek: 3-12 lat
Pustynne wykopaliska
Materiały: kawałki puzzle (np. rysunek dinozaurów
zamieszkujących teren Pustyni
Błędowskiej przed milionami lat), duże
(najlepiej metalowe) sitko kuchenne (opcjonalnie),
sznurek
Wykonanie: osoba dorosła przed zajęciami
zakopuje na określonym obszarze (wy44
znaczonym sznurkiem) kawałki puzzle. Dzieci mają za zadanie
znaleźć je wszystkie i ułożyć obrazek. Przy poszukiwaniach
mogą przesypywać piasek przez sitko, podobnie jak robią to archeolodzy
na wykopaliskach.
Wiek: 3-8 lat
Wyprawa na Pustynię
z pudełkiem na skarby
Materiały: pudełka na drugie śniadanie, tekturowe
opakowania lub woreczki strunowe.
Wykonanie: każde dziecko ma swój pojemnik lub woreczek
na „skarby”. Wędrując przez Pustynię – zbiera
do niego różne elementy które są dla niego ważne, spodobały
mu się i chce je zachować na pamiątkę. Zwracamy szczególną
uwagę na to, aby nie były to żywe zwierzęta i specjalnie na tę potrzebę
zrywane rośliny! W domu/przedszkolu/szkole pamiątki
można wyeksponować w specjalnym miejscu, niektóre – dzieci
mogą wkleić do swojej „Księgi Pustynnych Odkryć”.
Wiek: 3-12 lat

Ścieżka zmysłów dla stóp
Materiały: szyszki, gałązki sosny, patyki, worek na gromadzenie
szyszek
Wykonanie: w laskach przylegających do Pustyni zbieramy
szyszki, leżące na ziemi gałązki sosnowe (nie zrywamy ich z żyjących
drzew!) i patyki długości około 1 m i dłuższe. Na Pustyni
znajdujemy miejsce porośnięte roślinami. Tam zaczynamy
tworzyć ścieżkę zmysłów. Układamy z patyków 4 kwadraty
o długości 1 metrów i szerokości 1 m, przylegające
do siebie na kształt prostokąta. Pierwszy kwadrat
wypełniają rosnące rośliny. Kolejne kwadraty wypełnia:
piasek, szyszki i gałązki sosnowe. Ścieżka gotowa!
Teraz dzieci i dorośli wędrują po niej bosymi stopami.
Możemy z dziećmi porozmawiać o ich wrażeniach, czy
były przyjemne, nieprzyjemne, zaskakujące itp. W celu
lepszego skupieniu się na doznaniach zmysłowych
można zaproponować zamknięcie oczu.
Wiek: 4-12 lat

Zgadywanki
Czasami pada deszcz. Pustynia w deszczu wygląda inaczej niż
zwykle i na pewno warto ją wtedy odwiedzić. Czasami jednak
się nie chce… Pustynię zatopioną w  śniegu też koniecznie
trzeba zobaczyć. Lecz wówczas nie nacieszymy oczu pustynnymi
roślinami…
Na deszcz, na śnieg czy na wolny wieczór – mamy taką oto
propozycję:
Jaka to roślina?
Poznaliście już dobrze pustynne rośliny? Pewnie tak, nie jest
ich zbyt dużo… Ciekawe, czy uda Wam się dopasować cień
rzucany na pustynny piach do rośliny…

 

Redakcja portalu dziękuje pracownikom Referatu Funduszy Zewnętrznych i Promocji Urzędu Gminy Klucze za udostępnienie Obłędnego Przewodnika.

Autorka: Maja Głowacka
Autor rysunków (komiksu): Jacek Siegmund
Autor scenariusza komiksu: Rafał Jaworski
Opracowanie mapy: Michał Węgrzyn
Zdjęcia: Miłosz Cholewa, Leonardo Giustiniano, Maja Głowacka, Przemysław Guzik,
Jakub Miszczyński, Marcel Nowakowski, Filip Pudełko.
Autorką wszystkich niepodpisanych zdjęć jest Maja Głowacka.
Zdjęcia na okładce: Leonardo Giustiniano (główne), Miłosz Cholewa, Leonardo Giustiniano
Skład i łamanie: Zbigniew Cholewa (Klucze Poligrafii Sp. z o.o.)
„Składamy serdeczne podziękowania Panu Jakubowi Pełce z Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska
w Krakowie za wkład, zaangażowanie i wsparcie przy opracowywaniu elementów graficznych
zamieszczonych w niniejszym opracowaniu”.
ISBN 978-83-949020-0-1
Copyright ©Gmina Klucze, 2017
Urząd Gminy Klucze
ul. Partyzantów 1
32-310 Klucze
Tel: 32 642 85 08
Druk
Klucze Poligrafii Sp. z o.o.
Przedruk, kopiowanie lub powielanie w jakiejkolwiek formie, w części lub w całości, bez pisemnej zgody Wydawcy, są zabronione.
Zadanie finansowane ze środków Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Krakowie w ramach projektu pn.: „Kształtowanie postaw proekologicznych wśród dzieci i młodzieży na rzecz ochrony różnorodności biologicznej na przykładzie obszaru Natura 2000 Pustynia Błędowska”.

Pełna wersja przewodnika wraz ze zdjęciami i grafikami dostępna jest tutaj: Obłędny Przewodnik